2022-ci ilin sentyabrında Madriddə yerləşən “Safeguard Defenders” qeyri-kommersiya insan haqları təşkilatı Çin hökuməti tərəfindən idarə olunan polis məntəqələrinin dünyanın müxtəlif ölkələrində fəaliyyət göstərdiyini açıqlayan hesabat dərc edib. Onların ümumi sayı yüzdən artıqdır və beş qitədə 50-dən çox ölkədə yerləşirlər. Bu qurumların əsas məqsədi siyasi motivlərlə ölkəni tərk etmiş dissidentlər və digər Çin vətəndaşları üzərində nəzarəti təşkil etməkdir. Bəzi hallarda polislər çinliləri qorxutmaqla və zorla vətənə qaytarmaqla məşğul olublar. Hüquq müdafiəçiləri bu bölmələrin London, Toronto, Madrid, Roma, Barselona, Lissabon, Qlazqo və digər böyük şəhərlərdə fəaliyyət göstərdiyini müəyyən ediblər.
2022-ci ilin dekabrında hüquq müdafiəçiləri İtaliya, Xorvatiya, Serbiya və Rumıniya hüquq-mühafizə orqanlarının qeyri-qanuni Çin polis bölmələri ilə əməkdaşlığı haqqında məlumat verən yeni hesabat dərc ediblər. Üç halda - Fransa, Serbiya və İspaniyada əməliyyatçılar hakimiyyətin təqiblərindən qaçan çinlilərin vətənlərinə qayıtmasını təmin ediblər.
“Biz belə bölmələrin mövcudluğundan xəbərdarıq”, - deyə FTB-nin rəhbəri Kristofer Rey “Safeguard Defenders” tərəfindən toplanan məlumatlarla bağlı BBC-yə verdiyi müsahibədə deyib. “Çin polisinin Nyu-Yorkda lazımi icazə olmadan fəaliyyət göstərəcəyini düşünmək mənə çox qəribə gəlir. Bu cür hərəkətlər suverenliyi pozur və müəyyən edilmiş hüquqi prosedurlardan yan keçməklə həyata keçirilir”. “Bu hərəkətlər insanları susdurmaq məqsədi daşıyır”, “Safeguard Defenders”in rəhbəri Laura Hart Amerika radiosuna danışıb. “İnsanlar təqiblərə məruz qaldıqları və danışmağa qorxurlar, xüsusən də Çində qohumları varsa”.
Xaricdəki Çin polis məntəqələri nə ilə məşğuldurlar?
Hüquq müdafiəçisi Laura Hartın sözlərinə görə, Çin dövlət strukturlarının işçiləri dissidentləri telefon zəngləri ilə “emal etməyə” başlayırlar. Onlar qurbanlarının ailələrini və yaxınlarını təhdid edə bilər və bu da nəticə verməsə, gizli agentlər vasitəsilə şəxsi əlaqə yaradaraq insanı inandırmağa, şirnikləndirməyə və hətta qaçırmağa cəhd edə bilərlər. Eyni zamanda, polis bölmələri digər ölkələrdə ərzaq mağazaları, turizm agentlikləri və hətta yaşayış binaları adı altında fəaliyyət göstərir.
“Çin Xarici İşlər Nazirliyi belə bir mesaj göndərir: heç bir yerdə təhlükəsiz olmayacaqsınız, hara getsəniz, sizi tapacağıq”, - Laura Hart izah edir. “Onların çox təsirli üsulları var. Nə etdiklərini nəzərə alsaq, bu insanlar adətən mümkün qədər təmkinli fəaliyyət göstərirlər”.
Sauchiehall Street Qlazqonun əsas alış-veriş küçələrindən biridir. “Safeguard Defenders”in bildirdiyinə görə, burada Çin polis bölməsi gizli fəaliyyət göstərirdi.
Robert Perry/Getty Images
Keçən yay Çinin ictimai təhlükəsizlik nazirinin müavini Du Hanqvei bəyan edib ki, hökumət 210 min insanı ölkəyə qayıtmağa və məhkəmə qarşısına telekommunikasiya fırıldaqçılığı ittihamı ilə çıxanağa “inandırdıb”. Nyu-York məhkəməsinin bu yaxınlarda açıqladığı sənədlərə görə, məcburi repatriasiya kampaniyasının arxasında Kommunist Partiyasının İntizam Təftişi üzrə Mərkəzi Komissiyası dayanır. Belə halların birində, Kanadaya gedən Çin vətəndaşı 280 min dollar dövlət vəsaitini mənimsəməkdə ittiham olunnmasına baxmayaraq, geri qayıtmaq məcburiyyətində qalıb.
Hüquq müdafiəçiləri iddia edirlər ki, bölmələrin açılması Çin hakimiyyətinin rejim üçün təhlükə hesab etdikləri şəxslərə qarşı daha sərt tədbirlər görməsinə səbəb olub. Hökumət agentləri gecəyarısı sürgündə olan çinlilərə zəng edərək, əməkdaşlığa razı olmasalar, qohumlarının işini itirəcəklərini və ya valideynlərinin telefonlarının internetdə dərc olunacağını bildirirlər.
“Uyğurlara gəlincə, onlar ailənin digər üzvlərini düşərgələrə göndərməklə hədələyə bilərlər. Amma ən çox narahat edən odur ki, bunu edən insanlar bütün dünyada belə bölmələr formalaşdırırlar. Bu, onlara təqib əməliyyatlarını rəqəmsal və ya telefon məkanından real həyata keçirməyə imkan verir”, - Torontoda yerləşən Çin Demokratiya Assosiasiyasının əməkdaşı Çeuk Kvan bildirib.
Torontonun Skarboro bölgəsində mağaza. Kanada hüquq-mühafizə orqanları burada Çin polis bölməsinin fəaliyyət göstərməsindən şübhələnir
Cole Burston / The Canadian Press / AP / Scanpix / LETA
Çin hakimiyyəti xaricdəki polis məntəqələri barədə nə deyir?
Xarici siyasətçilər və insan haqları fəallarının sualına Çin rəsmiləri deyirlər ki, onların hökumətinə bağlı olan xarici qurumların yeganə məqsədi koronavirus pandemiyası zamanı çətin vəziyyətə düşən vətəndaşlara kömək etməkdir. Hakimiyyət iddia edir ki, belə mərkəzlər sürücülük vəsiqəsinin yenilənməsi və tibbi müayinədən keçmək kimi yalnız inzibati və humanitar xidmətlər göstərir. Bununla belə, “Safeguard Defenders” təşkilatı ilk hesabatda qeyd olunan 48 bölmənin əksəriyyətinin pandemiyadan çox əvvəl 2016-cı ildə açıldığını öyrənə bilib.
Çin Xarici İşlər Nazirliyinin sözçüsü Vanq Venbin BBC-yə deyib ki, “reallıqda söhbət yalnız soydaşlarımıza yardım mərkəzlərindən gedir”. - Koronavirus səbəbi ilə vətənə qayıda bilməyənlərin çətinliklərinin öhdəsindən gəlmək üçün yerli strukturlar onlayn xidmətlərə başlayıb. Onların əsas vəzifəsi Çin vətəndaşlarının tibbi müayinədən və digər prosedurlardan keçməsinə kömək etməkdir”.
Şöbənin digər yüksək rütbəli əməkdaşı Mao Ning də eyni sözləri deyib:
Çin hakimiyyəti beynəlxalq hüquq normalarına ciddi şəkildə əməl edir və digər ölkələrin suverenliyinə hörmət edir.
İnsan haqları fəallarının sözlərinə görə, qeyri-qanuni polis məntəqələrinin də olduğu Keyptaundakı Çin konsulluğu elan edib ki, “dövlət xidməti mərkəzləri Cənubi Afrikada yaşayan əcnəbi vətəndaşlar da daxil olmaqla bütün icmaları birləşdirir”. Diplomatların fikrincə, Cənubi Afrikada belə qurumların nailiyyətlərindən biri də, xarici vətəndaşlara qarşı cinayətlərin sayının əhəmiyyətli dərəcədə azalması olub. Eyni zamanda Pekin israr edir ki, bu cür mərkəzlər “hüquq-mühafizə orqanları olmayan” qeyri-kommersiya birlikləridir.
Çin dövlət qurumlarının əməkdaşları xarici hüquq-mühafizə orqanları ilə necə qarşılıqlı əlaqədə olurlar?
“Safeguard Defenders”in məlumatına görə, Çin vətəndaşlarının məcburi repatriasiyası kampaniyasının iştirakçıları təkcə Çin dövlət idarələrinin deyil, həm də onların fəaliyyət göstərdiyi bəzi ölkələrin dövlət strukturlarının əməkdaşları olub. Məlumdur ki, 2015-ci ildə İtaliya Çinlə bir neçə təhlükəsizlik müqaviləsi bağlayıb və 2016-2018-ci illərdə İtaliya polisi çinli həmkarları ilə Milanda, Romada və digər iri şəhərlərdə bir sıra birgə reydlər keçirib. Hüquq müdafiəçiləri eyni vaxtda Neapolda Çin vətəndaşlarının yaşadığı ərazidə videomüşahidə sistemlərinin quraşdırıldığını müəyyən edə biliblər. Nəzarətin faktiki qurulmasının formal səbəbi “cinayətkarlığın qarşısının daha effektiv şəkildə alınması” istəyi olub.
İtalyan karabinerləri və Çin polisləri 1 iyun 2018-ci ildə Milanın mərkəzində patrul edir. Belə beynəlxalq patrullar Roma, Milanda, Venesiya və Pratoda da fəaliyyət göstəriiblər. Bu şəhərlərdə xeyli sayda Çin vətəndaşları var.
Emanuele Cremaschi/Getty Images
Aktivistlər İtaliyada 11 Çin polis məntəqəsinin olduğunu da öyrəniblər. Bu şəhərlərə əlavə olaraq, onlar Florensiya yaxınlığındakı Venesiya və Pratoda yerləşirlər. Yerli polis sözçüsü 2016-cı ildə jurnalistlərə deyib ki, birgə patrullar “ölkələrimizdə fəaliyyət göstərən cinayətkar və terrorçu qruplarla mübarizə” məqsədilə beynəlxalq əməkdaşlığı genişləndirəcək, məlumat və resurslar mübadiləsini artıracaq.
Çin saytlarında yayılan videolara baxsaq, 2018-ci ildə bölmələrin birinin açılış mərasimində İtaliyanın hüquq-mühafizə orqanlarının əməkdaşları iştirak ediblər. 2022-ci ildə yüksək rütbəli polis məmurları İtaliyanın “Il Foglio” nəşrinə bildiriblər ki, Çin qurumları yalnız bürokratik funksiyaları yerinə yetirdikləri üçün hakimiyyətə heç bir narahatlıq yaratmayıb.
2018-2019-cu illərdə Çin Xorvatiya və Serbiya ilə oxşar birgə patrul müqavilələri imzalayıb. Görünür, daxili təhlükəsizliklə məşğul olan qurumlar arasında əlaqələrin gücləndirilməsi, qlobal nüfuzu genişləndirmək Çin sədri Si Cinpinin siyasətinin bir hissəsinə çevrilib. Çin mediasının məlumatına görə, 2022-ci ildə Çin polisləri hələ də yerli patrul işçiləri ilə Zaqrebdən birgə reydlər həyata keçiriblər. Xorvatiya paytaxtının hüquq-mühafizə orqanlarının sözçüsü bu cür əməkdaşlığın “xarici turistləri qorumaq və cəlb etmək” üçün əsas olduğunu deyib.
Çin polis məntəqələrinin aşkar edildiyi ölkələr
Safeguard Defenders hesabatından
Müxtəlif dövlətlər xaricdəki Çin polis məntəqələri ilə bağlı xəbərlərə necə reaksiya verdilər?
Bir çox ölkələr ÇXR-dən olan polis əməkdaşlarının fəaliyyətini o qədər də müsbət qiymətləndirmirlər. Məsələn, Kanada kəşfiyyatı bu yaxınlarda başqa bir dövlətin məxfi qurumları haqqında məlumatlarla bağlı araşdırmaya başladığını elan edib. “Biz Kanadada yaşayan vətəndaşlar üçün təhlükəsizlik təhdidlərinə çox ciddi yanaşırıq”, - federal polis rəsmiləri yerli jurnalistlərə deyiblər. “Biz bilirik ki, digər dövlətlər Kanada daxilində fərdlərə və icmalara zərər verməyə çalışa bilər”.
Əslində, aktivistlərin fikrincə, Kanadanın federal hüquq-mühafizə orqanları Çin əsilli mühacirlərin və qaçqınların təhlükəsizliyi ilə bağlı həmişə narahat olmaqdan uzaqdır. Çindəki Toronto Demokratiya Assosiasiyasından Çeuka Kvan bildirib ki, təqiblərdən şikayət edərkən qurbanlara kömək üçün yerli polis şöbələrinə və ya hətta Çin diplomatlarına müraciət etmək tövsiyə olunur.
“Onlar bizə deyirlər ki, bu, sadəcə ailə münaqişəsi və ya hərtərəfli araşdırma tələb etməyən başqa bir şeydir”, - Kvan deyir və əlavə edir ki, bu, baş verənlərin ən pis tərəfidir: federal polisin sadəlövhliyi, belə hadisələrin ciddiyə alınmalı olduğunu dərk etməməsi.
Çin əsilli kanadalı mühafizəkar siyasətçi Maykl Çonq da Çin hakimiyyətinin hərəkətləri haqqında emosional danışıb: “Bu, bizim suverenliyimizə qarşı pozuntudur, nəzərə alsaq ki, Pekin bu mərkəzlərin mövcudluğunu tanıyıb və onların yerini dəqiqləşdirib. Belə qeyri-qanuni qurumların fəaliyyət göstərməsi daha dərin problemin əlamətidir”.
Çonq problem dedikdə, son illərdə tez-tez baş verən demokratik dövlətlərin işlərinə ÇXR hökumətinin müdaxiləsi hallarını nəzərdə tutur. Mühafizəkarlar Partiyasının nümayəndəsinin sözlərinə görə, “Pekində onlar düşünürlər ki, demokratik ölkələr öz torpaqlarında Çinin hərəkətlərinə müqavimət göstərə bilmirlər, və buna son qoyulmalıdır”.
Qeyri-qanuni polis mərkəzləri ilə bağlı xəbərlər Dublində də kəskin mənfi reaksiyaya səbəb olub. İrlandiya Xarici İşlər Nazirliyi Çin hakimiyyətinin onlara əməliyyat keçirmək üçün icazə almaq üçün müraciət etmədiyini açıqlayıb və öz ərazisində bütün fəaliyyətlərin məhdudlaşdırılmasını tələb edib. Çin hökuməti başqa ölkədə qeyri-qanuni fəaliyyətə icazə verdiyini etiraf etməyib, lakin irlandların göstərişlərinə tabe olub.
Hollandiyada da Çin polis bölmələri ilə bağlı araşdırmalara başlanılıb. İnsan haqları müdafiəçiləri qaçqınları və əcnəbiləri vətənlərinə qayıtmağa məcbur etməklə məşğul olduqları iddia edilən iki Çin müəssisəsi tapıblar. Jurnalistlər Hollandiyada sığınacaq almış dissident Van Çinzyue ilə əlaqə saxlayıblar; o, “problemlərlə məşğul olmaq və valideynlərinə qayğı göstərmək üçün” Çinə qayıtmalı olduğunu söyləyib.
Niderland Xarici İşlər Nazirliyinin sözçüsü Maksim Hovenkamp bəyan edib ki, “Çin hökuməti diplomatik kanallar vasitəsilə Hollandiyanı öz fəaliyyəti barədə xəbərdar etməyib, ona görə də bu cür fəaliyyətlər qanunsuz hesab edilməlidir” və əlavə edib ki, “Çin vətəndaşının Hollandiyada təqib edildiyi görünməsi bizi çox narahat edir. Polis onu qorumaq üçün müxtəlif variantları nəzərdən keçirir”.
Haaqadakı Çin səfirliyinin fasadı. Hollandiya da İrlandiya kimi, öz ərazisində tapılan Çin polis məntəqələrinin bağlanmasını tələb edib
Pierre Crom/Getty Images
2022-ci ilin oktyabrında Macarıstan Milli Assambleyasının deputatı Marton Topmos Budapeştdə “Çjeçzyan əyalətinin beynəlxalq polis idarələrinin” fəaliyyət göstərdiyi iki bina aşkar etdiyini açıqlayıb. O Çinin dövlət qurumlarının nümayəndələrinin heç biri ilə əlaqə saxlaya bilməyib və bir neçə gündən sonra ərazilərə qayıdanda binalar artıq boş olub.
Portuqaliyada qeyri-qanuni Çin polis məntəqələrinin birinin fəaliyyət göstərdiyi iddia edilən avtomobil salonunun rəhbəri mətbuata açıqlama verməkdən imtina edib və Çin hökuməti ilə əlaqələrə dair şübhələri təkzib edib. Bununla belə, jurnalistlərin üzə çıxardığı Pekin 2022 Olimpiadasını reklam edən videoda həmin şəxs özünü yerli immiqrantlara yardım qrupunun rəhbəri kimi təqdim edib. Portuqaliya hakimiyyəti jurnalistlərin müvafiq icazələr olmadan Çin hüquq-mühafizə orqanlarının başqa ölkənin ərazisində mümkün işləməsi ilə bağlı sorğularına cavab verməyib.
“Associated Press”in müxbirləri Roma, Barselona və Madriddə hüquq müdafiəçilərinin Çin polis bölmələri kimi müəyyən etdikləri yerlərə baş çəkiblər. Əvəzində masaj salonu, Çinin Çjeçzyan əyalətindən olan mühacirlər üçün ictimai təşkilatın qərargahı və sənədlərin tərcüməsi şirkəti tapıblar. Adının açıqlanmasını istəməyən sonuncu müəssisənin əməkdaşlarından biri bildirib ki, ilin əvvəlində Fuçjou əyalətinin Beynəlxalq Polis İdarəsinin əməkdaşları bu binada bir neçə həftə işləyiblər. Şirkət özü isə Çin hökumətinin nümayəndələrinin danışdığı xidmətləri təqdim edir: yüksək bilet qiymətləri və pandemiya məhdudiyyətləri səbəbindən Çinə qayıda bilməyən vətəndaşlara hüquqi dəstək.
