İntihar, həbsxana və həyata davam edənlər

HBO-nun “Çernobıl” mini-serialı tam olaraq gerçəkləri əks etdirir və 1986-cı ildə Çernobıl AES-də baş vermiş dəhşətli qəza ilə bağlı detallı şəkildə məlumat verir. Qəzanın ekranda göstərilən qorxunc fəsadları  diqqətləri yenidən bu mövzuya yönəldib və hər şeyin əslində necə baş verdiyini öyrənməyə sövq edir. Mini-serial yalnız Rusiyada  deyil, Qərbdə də çox bəyənilib: bütün diqqət prototiplərinin real mühəndislər, yanğınsöndürənlər, sovet məmurları, əsgərlərin olduğu əsas qəhrəmanlara yönəlib.

Buta.media xəbər verir ki, modern.az saytı həmin qəhrəmanların 1986-cı il hadisəsindən sonrakı taleləri və onların gerçək həyatlarında baş verənlərin ekranda göstərilənlərlə nə qədər üst-üstə düşməsi ilə bağlı material hazırlayıb.

Valeri Leqasov - akademik

Filmin baş qəhrəmanı akademik Valeri Leqasov hadisə yerinə ilk gələn və qərarlarıyla Çernobılda qəzanın nəticələrinin aradan qaldırılmasına böyük töhfə verən alimdir. O, dağılan reaktorun yanında dörd aya qədər vaxt keçirib və orta ağır dərəcədə - 100 ber radiasiya alıb. Qəzanın ilk günlərində o hər gün 5-6 dəfə helikopterlə reaktorun üzərinə qalxıb. Sonra yanan reaktorun üzərinə bor, qurğuşun və dolomit gili qarışığı tökməyi təkif edib. Eləcə də Pripyatın tam təxliyəsinə nail olub.  Valeri Leqasov 1986-cı ilin avqustunda Vyanada MAQATE-nin konfransında çıxış edib. Onun Çernobıl AES-dəki qəzanın səbəblərinin analizi və qəzanın radioloji nəticələrinə dair məruzəsi beş saat çəkib. Ehtimal olunur ki, bu məruzə onun həyatında dönüş nöqtəsi olub. Vyana konfransından sonra Qərbdə  akademiki  cəsarətinə görə qiymətləndirsələr və dünyanı radiasiya qəzasının ciddi fəsadlarından  xilas edən qəhrəman kimi təqdim etsələr də, SSRİ-də  ona şübhə ilə yanaşmağa başlayırlar. Onun səsləndirdiyi məlumatlar hökuməti rüsvayçı vəziyyətə salmışdı – akademik açıqlanması qadağan olunan dövlət sirrlərini faş etmişdi. Nəticədə iki dəfə onun Sosialist Əməyi Qəhrəmanı adına namizədliyi irəli sürülsə də, bu ad Leqasova verilmir, ona sadəcə “Slava” saatı hədiyyə etməklə kifayətlənirlər.

1988-ci ilin 27 aprelində, Çernobıl AES-də qəzanın iki illiyində Leqasov Moskvadakı mənzilində asılmış vəziyyətdə tapılır. İlkin versiya intihar idi. Akademik  səhərisi gün qəzanın səbəblərinin araşdırılmasının nəticələri ilə bağlı məruzə ilə çıxış etməli idi. Ölümündən əvvəl Valeri Leqasov qəzanın səbəbləri və  özünün qəzanın səbəblərinin aradan qaldırılmasında  roluna dair monoloqunu (bu epizod filmdə də əksini tapıb)  kassetə yazıb.  Bu monoloq artıq yazıya köçürülüb. Rusiya prezidenti Boris Yeltsin 1996-cı ildə Valeri Leqasova ölümündən sonra Rusiya Qəhrəmanı adını verib.

Boris Şerbina – məmur

Çernobılda partlayışın baş verməsi ilə bağlı məlumatlar təsdiqi tapdıqdan dərhal sonra Boris Şerbinanı qəzanın səbəblərinin araşdırılması və nəticələrinin aradan qaldırılması ilə bağlı SSRİ Nazirlər Sovetinin hökumət komissiyasına  sədr  təyin edirlər.  O, Çernobıla gəldiyində faciənin miqyasının Moskvada düşünüldüyündən daha ağır olduğunu görür.  Komissiyanı müxtəlif istiqamətlərdə çalışan operativ qruplara bölürlər. Hökumət komissiyasının iclasında Şerbina insanların saat 14-də təhlükəli ərazidən köçürülməsinə qərar verir. O, radio üçün məlumat hazırlanmasını və vətəndaşlara sakit tonda müvəqqəti  köçürülmə zərurətinin yarandığını çatdırmağı  tapşırır.  Vətəndaşlar hökumətə inanırdılar, ona görə də təxliyə operativ və təşkilatlanmış şəkildə baş tutur. Şerbinanın rəhbərlik etdiyi komissiya stansiyada yanğınların söndürülməsi, AES-dəki  4-cü enerji blokunun üstünün örtülməsi, ərazinin zərəsizləşdirilməsi, salamat qalmış enerji bloklarında işlərin bərpası kimi  digər məsələləri də həll edib.

Çernobılda güclü şüalanmaya məruz qalması onun immunitetini tamamilə aşağı salmışdı. Boris Şerbina 1990-cı ilin avqustunda vəfat edib.

Vasili və Lüdmila İqnatenko – yanğınsöndürən və onun həyat yoldaşı

Vasili və Lüdmila İqnatenkonun toy şəkli

“Çernobıl” filminin böyük hissəsi ər-arvad İqnatenkoların faciəvi hekayəsinə həsr olunub. Yanğınsöndürən İqnatenko və onun həyat yoldaşı aprelin 27-də Minskə getməli idilər.  Amma Çernobıl AES-dəki qəza onların planlarını pozur. Aprelin 26-sı gecə saat 01:30-da Vasili İqnatenkonu yanğını söndürməyə çağırırlar.  O, altı yanğınsöndrən həmkarı ilə radioaktiv alovu söndrməyə ilk gələnlərdən idi. Nəticədə Vasili güclü radiasiya zəhərlənməsinə məruz qalır və xəstəxanaya yerləşdirilir. Bir neçə saat sonra Lüdmila ərini xəstəxana palatasında tapır: onun üz-gözü şişmiş,  gözləri qıpqırmızı idi, elə hey qusurdu. Lüdmilaya ərinə toxunmamağı əmr edirlər: “Qucaqlamaq və öpmək olmaz, hətta ona yaxınlaşa da bilməzsən. Yarım saatın var”.

Zərərçəkmiş yanğınsöndrənləri xüsusi reyslə Moskvaya, 6 nömrəli radioloji xəstəxanaya yola salırlar. Lüdmila da ərinin  arxasınca yollanır.

İki həftə sonra Vasili İqnatenko şüa xəstəliyindən dünyasını dəyişir. Onu sink tabutda Moskva qəbiristanlığında üzərinə sement qarışığı tökməklə dəfn edirlər. Məzarı başında Lüdmila İqnatenko əlində qərənfillər və ərinin şişmiş ayaqlarına yaramayan çəkmələrini tutmuşdu.

Qəza zamanı Lüdmila hamilə idi. O, ərinin uşaq üçün nə qədər təhlükə vəd etdiyini bilmirdi. Onun qızı Nataşa doğulduqdan sonra sadəcə beş gün yaşayır: o ürək qüsuru və qara ciyər sirrozu ilə dünyaya gəlmişdi. Lüdmila İqnatenkoya Troşinadakı  20 Çernobıl evindən birində ikiotaqlı mənzil veririlər.  O, qida sənayesində texnoloq peşəsinə yiyələnir  və qənnadıçı kimi çalışır. Bir neçə il sonra Lüdmilanın Anatoli adlı oğlu doğulur. Yaxın illərdə onun oğlu da dünyasını dəyişib. Oğlunun vəfatından sonra Lüdmila mikroinsult keçirib, bir neçə dəfə əməliyyat olunub. Hazırda Vətənində, Kiyevdə yaşayır.

Anatoli Dyatlov – baş mühəndisin müavini

Qəza işi ilə bağlı mühakimə olunanlar (soldan sağa): Çernobıl AES-in direktoru Viktor Bryuxanov, baş mühəndisin mavini Anatoi Dyatlov, baş mühəndis Nikolay Fomin

Rəsmi versiyalara görə, qəzanın əsas günahkarlarından biri Anatoli Dyatlov  Çernobıl AES-in istismarı üzrə baş mühəndisin müavini idi. Kifayət qədər ciddi – 390 ber şüalanmaya məruz qalmasına baxmayaraq, o ümumi rejimli təcridxanada cəza çəkmək üzrə 10 il azadlıqdan məhrum edilir.  Dörd il sonra isə onun müdafiəsinə məktub və xahişlər, o cümlədən akademik Andrey Saxarovun xahişlərindən sonra Anatoli Dyatlov vaxtından əvvəl azadlığa buraxılır. Dyatlov günahını heç vaxt boynuna almayıb. “Çernobıl” kitabında o, qəzanın necə baş verdiyini qələmə alıb. Onun sözlərinə görə qəzaya “reaktorun fiziki xarakteristikası, tənzimləmə qurğularının  konstruksiyasının xüsusiyyətləri və reaktorun reqlamentdən kənar vəziyyətə gətirilməsi”  səbəb olub.  Qəzanın 30 illiyi ərəfəsində youtube-da Dyatlovun evində naməlum operator tərəfindən lentə alınmış görüntüləri yayımlanıb. Orada baş mühəndisin müavini qəza ilə bağlı öz versiyasiyasını səsləndirir və növbəti dəfə bildirir ki, heç bir günahı  yoxdur. Dyatlov 65 yaşında infarktdan dünyasını dəyişib.

Viktor Bryuxanov – Çernobıl AES-n direktoru

Viktor Bryuxanov Pripyat şəhərində orta məktəbdə

Çernobıl AES-in keçmiş direktoru  Viktor Bryuxanov da rəsmi versiyaya görə, faciənin əsas günahkarlarından sayılır. O, “işdə buraxdığı qəza və ağır nəticələrə gətirib çıxaran  ciddi  səhvlər və çatışmazlıqlara görə” partiya sıralarından xaric olunub və cəzasını  ümumi rejimli islah-əmək düşərgəsində  çəkmək üzrə 10 il müddətinə azadlıqdan məhrum edilib.

Həbsxanada Viktor Bryuxanovun vəziyyəti ağır idi. Onun hansı təcridxanaya yerləşəcəyi buranın sakinlərinə o gəlmədən öncə çatmışdı . Bütün zon qəzanın əsas səbəbkarını görməyə çıxmışdı. Viktor Bryuxanov zonda ingilis dilini öyrənir,  rus ədəbiyyatı klassiklərini oxuyur. Səhhətindəki problemlərlə bağlı onu vaxtından əvvəl azad edirlər.

1991-ci ildə azadlığa buraxıldıqdan sonra Bryuxanov dərhal Çernobıla gedir. Onu burada “çox isti qarşılayırlar” və texniki şöbənin rəisi vəzifəsini təklif edirlər. 1995-ci ildə isə Ukraynanın energetika naziri  Aleksey Makuşin Bryuxanovu “İnterenerqo” Birliyi rəisinin mavini vəzifəsinə dəvət edir.  Bryuxanov elektrik enerjisinin xarici ölkələrə satışına dair danışıqlara məsul idi, Macarıstan, Yaponiya və Almaniyada ezamiyyətdə olub. 72 yaşında görmə problemlərinə görə təqaüdə çıxıb. Serial yayıma çıxdığında Bryuxanov artıq 83 yaşında idi.

 Nikolay Fomin – baş mühəndis

 Rəsmi versiyaya əsasən Çernobıl AES-in baş mühəndisi Nikolay Fomin də qəzanın əsas günahkarlarından biri elan olunub. O, qəzanın nəticələrinin aradan qaldırılmasında yaxından iştirak edir, amma eyni zamanda stansiyanın direktoru Viktor Bryuxanovla birlikdə həbs olunur. Onu da 10 illik azadlıqdan məhrum edirlər. Hələ istintaq zamanı baş mühəndis ağlını itirir – gözlüyünü sındırır, onun şüşəsi ilə damarlarını kəsməyə cəhd edir.  1988-ci ildə, həbsinin ikinci ilində Nikolay Fomində reaktiv psixoz (reallığın qəbulu və ətraf aləmlə qarşılıqlı əlaqə yollarının müvəqqəti dəyişikliyi və patologiyası) müşahidə olunur. Onu məhkumlar üçün nəzərdə tutulan Rıbinsk psixonevroloji xəstəxanasına yerləşdirirlər.  Bir müddət sonra isə Fomin  yaxınlarının təkidiylə həbsxana xəstəxanasından  Tver vilayətində mülki psixiatriya klinikasına köçürülür. Keçmiş baş mühəndis bir müddət  Kalininsk AES-ində çalşıb.

Çernobıl AES-in keçmiş mühəndisi hazırda həyat yoldaşı, övladları və nəvələriylə Tver vilayətinin Udomlya şəhərində yaşayır.  O, 1986-cı il hadisələrini xatıramamağa çalışır. Fominin bir deyimi isə KİV-də geniş rezonans doğurmuşdu:  “Məni çox şeydə ittiham edirlər. Amma ünvanıma deyilən hər şeyin ədalətli olduğunu düşünmürəm. Özüm bir məsələdə günahkar bilirəm:  həmişə belə düşünürdüm ki, müəssisənin fəaliyyətində əsas texnikadır, amma sən demə əsas insanlar  imiş.   Onların əhəmiyyətini düzgün qiymətləndirməmişəm”.

Aleksandr Akimov – gecə növbəsinin rəisi

Qəza işi üzrə gnahlandırılanlar (soldan sağa): stansiyanın istismar üzrə baş mühəndisinin müavini Anatoli Dyatlov və və baş mühəndis Nikolay Fomin hökmü dinləyir.

Faciənin baş verdiyi gün gecə növbəsinin rəisi Aleksandr Akimov pultun arxasında təcrbəni izləyirdi. Müşahidəçilər nəyinsə yolunda getmədiyini anladıqlarında dərhal  əsas soyutma nasosunu bağlayırlar. Uran çubuqları qızmağa başlayır. Zəncirvari reaksiya aktivləşir. Eyni anda bir neçə uran çubuğu gözlənilmədən reaktorun fəal hissəsinə düşür, ancaq reaktorun gücü zəifləmir.  Yalnız reaktorun gücü bir neçə yüz dəfə yüksəldikdən sonra Akimov qəza düyməsini basır.

4-cü enerji blokunda partlayışdan dərhal sonra Aleksandr Akimov AES-in onlarla əməkdaşı ilə birlikdə üçüncü blokun su nasosları və su təchizatını bərpa edib. Onlar bütün əməkdaşları təhlükəli ərazidən uzaqlaşdırır, generatorlardan hidrogeni çıxarır, onu təhlkəsiz azotla əvəzləyirlər, nasosla tonlarla yağı boşaldır, onun yanmasına imkan vermirlər. Məhz bu insanlar qəzanın dünya miqyaslı bir faciəyə çevrilməsinin qarşısını alırlar. Üçüncü blokun stabil vəziyyətdə işini davam etdirməsinə nail olunur.

Çernobıl AES-də növbə dəyişimi. Soldan birinci Aleksandr Akimov

Bu prosesdə iştirak edənlərin hamısı yüksək dozada şüalanmaya məruz qalırlar və reaktorda yanğını söndürməyə ilk gələn yanğınsöndrənlərin ardınca yerli xəstəxanaya yerləşdirilirlər.  İki həftə sonra Aeksandr Akimov Moskvada şüa xəstəliyindən dünyasını dəyişir.

Leonid Toptunov – Çernobıl AES-in reaktor sexinin baş mühəndisi

Çernobıl AES-in reaktor sexinin baş mühəndisi Leonid Toptunov reaktorun gücünün tənzimlənməsinə cavabdeh idi  və ilk olaraq o anayır ki, sürətin artırılması reaktorun nəzarətdən çıxmasına gətirib çıxara bilər.  Belə olduqda o, təcrbəni dayandırmağı tələb edir. Amma Dyatlov onu dinləmir, reaktorun gücünü artırmağı tələb edir, hansı ki, sonda məlum faciəyə gətirib çıxarır. Toptunov qəzadan iki həftə sonra Moskva xəstəxanasında şüalanmadan dünyasını dəyişib.

Radioaktiv  suya baş vuran qəhrəmanlar

Qəzanın nəticələrini aradan qaldıran briqadanın bərpa işləri üçün növbə dəyişimi  

Çəndəki suyun rəzəsini açmaq üçün radioaktiv suya girən Aleksey Ananenko, Valeri Bespalov və Boris Baranov  stansiyada daha dəhşətli partlayışın qarşısını alıblar. Ananov və Bespalov hazırda sağdırlar və işləməyə davam edirlər. Baranov isə 2005-ci ildə ürək tutmasından dünyasını dəyişib.