Rusiyanın Ukraynaya genişmiqyaslı hücumundan sonra mətbuat dəfələrlə Avropa İttifaqının siyasətinin ən azı birmənalı olmadığını (hətta ikiüzlü olduğunu) dilə gətirib: Aİ Ukraynanı sözlə dəstəklədiyi halda, Rusiyaya maliyyə yardımı etdi - Rusiyanın enerji ehtiyatlarını almaqla. Həqiqətən də, hesablamalar göstərir ki, Aİ fevralın sonundan etibarən Rusiya Federasiyasına neft, qaz və kömür üçün Ukraynaya yardım etmək öhdəliyindən ən azı üç dəfə çox pul ödəyib.
Bu hesablamalar nədən ibarətdir?
Breyqel İnstitutunun topladığı məlumatlardan belə nəticə çıxır ki, 2022-ci ilin fevral-avqust aylarında Aİ ölkələri Rusiyadan ümumilikdə 102,56 milyard dollar (və ya 103,6 milyard avro) dəyərində neft, qaz və kömür alıblar. Kiel Dünya İqtisadiyyatı İnstitutunun hesablamalarının son yeniləməsinə əsasən, 3 oktyabr 2022-ci il tarixinə Avropa İttifaqı ölkələri və qurumları Ukraynaya hərbi, iqtisadi və humanitar yardım üçün ümumilikdə 29,2 milyard avro ayırıblar.
Yalnız 2022-ci ilin dekabrında vəziyyət kökündən dəyişməlidir: Aİ Rusiya neftinin idxalının 90%-dən rəsmən imtina edəcək.
Yəni Qərb Ukraynaya yardıma Rusiya xammalından üç dəfə az xərcləyir?
Xeyr. Kollektiv Qərbin Ukraynaya dəstək üçün götürdüyü öhdəliklərin ümumi məbləği Avropanın Rusiyanın enerji resurslarına xərclədiyi məbləğə yaxındır - 93,8 milyard avro, lakin bu məbləğin 60%-ni ABŞ ödəyir (onların enerji təchizatı ilə bağlı Rusiyadan praktiki olaraq heç bir asılılığı yoxdur). ABŞ Ukraynaya tədarük edilən bütün silahların üçdə ikisindən çoxunu, Avropa ölkələri isə cəmi dörddə birini təmin edib və ya verməyə hazırlaşır.
Eyni zamanda, Aİ-nin vəd etdiyi silah və texnikadan çoxu uzun gecikmələrlə Ukraynaya çatdırılır. Kiel İnstitutunun Tədqiqat Mərkəzinin direktoru Kristof Trebeş deyir ki, yaydan bəri Avropa ölkələrinin getdikcə daha az yeni öhdəliklər götürməsi görünür. Belə ki, avqustun 4-dən oktyabrın 3-dək ABŞ üzərinə 12 milyard avrodan bir qədər az yeni öhdəliklər götürüb, Aİ ölkələri və qurumları isə eyni vaxtda öz öhdəliklərini cəmi 1,4 milyard avro artırıb. “ABŞ hökuməti Ukrayna üçün Aİ ölkələrindən qat-qat etibarlı tərəfdaşdır - avropalılar hələ də apreldə vəd edilmiş maliyyə yardımı paketini ödəməyiblər”, - Trebesh bildirir.
Kiel İnstitutunun relizindən sonra Avropa Komissiyası gələn həftə Ukraynaya 2023-cü il üçün 18 milyard avro məbləğində maliyyə yardımı planını təqdim edəcəyinə söz verib. Amma hətta bu məbləğ də Aİ-ni Kiyevə dəstək və Rusiyanın enerji resurslarının alınmasında proporsionallığın aradan qaldırılmasına yaxınlaşdırmayacaq.
Avropa İttifaqı Rusiyadan daha az xammal alıb Ukraynaya daha çox kömək edə bilərmi?
Bu çətin sualdır və burada həcm müqayisəsi olduqca kobuddur.
Məsələ burasındadır ki, Avropanın qısa müddət ərzində lazımi həcmdə neft və qazı götürmək üçün Rusiyadan başqa heç bir alternativ variantı yox idi. Sənayenin, yanacaqdoldurma məntəqələrinin şəbəkələrinin fəaliyyəti və nəhayət, bütövlükdə cəmiyyətin rifahı neft təchizatından asılıdır (məsələn, Aİ-də qaz istehlakının təxminən dörddə birinə əhalinin payı düşür). Bundan əlavə Avrozonada enerji resurslarının qiymətləri və inflyasiya artdı, çünki Avropa İttifaqı Rusiya xammalından imtina etdiyini açıqladı.
Nəticədə, “pis dairə” yaranıb: Aİ Rusiyanın enerji daşıyıcılarından imtina strategiyasını bəyan edib, və bunun nəticəsində neft və qazın qiyməti kəskin şəkildə bahalaşıb. Avropalı alıcıların qalan Rusiya xammalını almaq üçün getdikcə daha çox pul ödəməkdən başqa çarəsi yox idi.
Rusiya bundan nə qədər qazandı?
Xeyli qazandı. Hələ 2022-ci ilin iyununda Rusiyanın enerji ixracı gəlirlərinin yarısından çoxu Aİ-nin payına düşürdü. Eyni zamanda, ümumiyyətlə, Rusiyanın enerji ixracı nisbətən uğurla şərqə, daha çox Rusiya nefti almağa hazır olan Hindistan və Çinə yönləndirildi.
Nəticədə, Rusiyanın enerji resurslarının hədsiz qiymətləri Kremli büdcə gəlirləri ilə təmin etdi və bu, digər məsələlərlə yanaşı, hərbi xərcləri artırmağa imkan verdi - 2023-cü ildə RF hökuməti bütün federal büdcə xərclərinin üçdə birini (29 trilyon rubldan 9,4 trilyon rublu) milli müdafiə və daxili təhlükəsizlik məsələlərinə xərcləməyi planlaşdırıb.
İxrac profisiti və sanksiyalara görə idxalın kəskin azalması 2022-ci ildə Rusiyanın cari maliyyə hesabını əhəmiyyətli dərəcədə yaxşılaşdırdı və 2022-ci ilin yanvar-sentyabr ayları üçün ticarət profisiti 198,4 milyard dollar təşkil etdi ki, bu da 2021-ci ilin eyni dövrü ilə müqayisədə təxminən 120 milyard dollar çoxdur.
Bəlkə Rusiya neftindən imtina etməmək, qiymətlərin qalxmaması üçün onu almağa davam etmək daha səmərəli olardı?
Ola bilər.
Aİ-nin Rusiya neftinin 90%-nə elan etdiyi embarqo əmtəə qiymətlərinin artmasına səbəb oldu, və bunun sayəsində Rusiya ixracın fiziki həcmindəki azalmanı kompensasiya edə bildi.
Rusiya tədarükünü əvəz etməyə hazır alternativ mənbələri olsaydı, embarqo uğurlu ola bilərdi, lakin ümumilikdə dünya bazarında hazırda belə təklif yoxdur. Buna görə də embarqonun tətbiqi yalnız beynəlxalq səviyyədə ticarət axınlarını yenidən bölüşdürəcək: Avropa daha yüksək qiymətlərlə olsa belə, yeni xammal mənbələri axtaracaq, Rusiya nefti isə ona qapalı olmayan bazarlar uğrunda mübarizəni davam etdirəcək.
Aİ-də xüsusi rüsumun tətbiqi kimi “bazar əsaslı” məhdudlaşdırıcı mexanizmlər daha effektiv ola bilərdi, lakin bu cür alətlər həm siyasətçilər, həm də seçicilər tərəfindən çətin qəbul edilir. Eyni zamanda, bu xüsusi idxal rüsumundan əldə olunan gəlir faktiki olaraq Ukraynaya yardımın maliyyələşdirilməsi üçün istifadə oluna bilər.
Yəni Avropa alternativ mənbədən neft və qaz ala bilməzdi?
Bunu bacara bilmədi, çünki Ukraynada müharibə başlayanda bazarda kifayət qədər təchizat yox idi. Eyni zamanda, Avropa İttifaqı Kremlin enerji şantajına boyun əyməyəcəyini nümayiş etdirərək, demək olar ki, dərhal alternativ yollar axtarmağa başladı. Lakin Aİ bunun əvəzini qiymətləri qaldırmaqla və Rusiyaya daha az miqdarda xammala daha çox pul verməklə ödədi.
Nüvə və yaşıl enerji kimi alternativlər haqqında nə demək olar?
Rusiya enerji daşıyıcılarını mərhələli şəkildə ləğv etmək üçün yaşıl enerjidən istifadə Aİ-nin strateji kursudur. Adının açıqlanmasını istməyən neft və qaz analitik mərkəzinin rəhbəri Meduza-ya bildirib ki, bərpa olunan mənbələr dəyişkəndir, dayanıqlı deyil və ehtiyatların qurulmasını, şəbəkələrin genişləndirilməsini və digər infrastrukturun yaradılmasını tələb edir.
Ekspertin fikrincə, nüvə enerjisi də uzunmüddətli perspektivdə Avropa üçün şüurlu seçim ola bilər. Məsələn, Polşa artıq ən azı iki yeni atom elektrik stansiyası tikmək planlarını açıqlayıb. Lakin əks tendensiya da davam edir: Almaniya, Rusiyanın enerji resurslarından imtinasının ciddiliyinə baxmayaraq, hələ də 2023-cü ildə ölkədə fəaliyyət göstərən bütün AES-ləri bağlamaq niyyətindədir. Bu seqmentdə dünya liderlərindən biri olan Fransanın nüvə enerjisi sənayesi infrastrukturun texniki hazırlığının saxlanması və reaktorların təmiri xərclərinin azalması səbəbindən kifayət qədər çətin vəziyyətdədir.
Aydındır, qayıdaq Ukraynaya. Kiyevə yardımın həcmini neft və qaza xərclənən həcmə qədər artırmaq mümkün deyilmi?
Bu, Aİ-nin ən zəngin ölkələrindən asılıdır və onlar daha çox yardıma hazır deyillər. Yalnız Rusiya təcavüzünün bilavasitə təhlükəsini daha kəskin dərk edən bir neçə dövlət öz xərclərinin əhəmiyyətli hissəsini Ukraynanın xeyrinə yenidən bölüşdürməyə hazırdır. Qalanları daha kiçik məbləğlərlə məhdudlaşır - əsasən daxili siyasi səbəblərə görə.
İqtisadi istehsalın payı kimi, Ukraynaya dəstəyin həcmini hesablayanda məlum olur ki, Aİ ölkələri orta hesabla ÜDM-nin 0,19%-ni xərcləməyə hazırdırlar. Amma Avropa daxilində fərqlər çox böyükdür. Məsələn, Latviya və Estoniya Ukrayna qarşısında illik ÜDM-in təqribən 1%-nə bərabər olan öhdəliklər götürüblər. Polşanın töhfəsi ÜDM-nin 0,6%-ni təşkil edir. Lakin Avropanın “ağır çəkililərinin” köməyi daha çoxdur: Böyük Britaniya - ÜDM-in 0,24%-i, Almaniya - 0,17%, İtaliya - 0,15%, Fransa - 0,15%.
Eyni zamanda, dörd milyon yarım qaçqının qayğısına qalmaq yükü əsasən müharibə edən ölkələrlə qonşu olan dövlətlərin üzərinə düşür. Kiel İnstitutunun məlumatına görə, ukraynalı qaçqınlar Polşaya ÜDM-in daha 0,71%-nə, Estoniyaya isə ÜDM-in əlavə 0,56%-nə başa gəlir, Almaniya və Böyük Britaniyada isə qaçqınlar iqtisadiyyatlarının həcminə görə müvafiq olaraq cəmi 0,08 və 0,01%-ni təşkil edir.
Yardımın nə qədər artırıla biləcəyi mübahisəli sualdır: güman etmək olar ki, bu halda demokratiyalar ilk növbədə öz seçicilərinin ehtiyaclarını və maraqlarını rəhbər tuturlar. Və əgər ölkələr Ukraynaya yardımı artırmaq, məsələn, sosial ödənişləri və proqramları kəsmək üçün öz maraqlarını qurban verməli olsalar, seçim daha çox daxili maraqların xeyrinə olacaq.
Belə çıxır ki, Rusiya Ukrayna ilə mübarizədə avropalıların puluna qalib gəlib?
Bəli. Bütün əsas alətlərdən bir tərəfdən Rusiyanın enerji resurslarından asılılığını azaltmaq, digər tərəfdən isə Ukraynaya yardımı davam etdirmək üçün Avropa artıq istifadə edib.
Rusiya neft və qazını mərhələli şəkildə ləğv etmək siyasətinin effekt verməsi üçün vaxt lazımdır: neft embarqosu bu ilin sonunda qüvvəyə minməlidir və 2025-ci ilə qədər Rusiya qazının tədarükünün tamamilə dayandırılması baş verə bilər. O vaxta qədər Rusiya Federasiyasından boru kəməri tədarükünə əsas alternativ olan mayeləşdirilmiş təbii qazın qlobal bazarında ABŞ və Qətər tərəfindən yeridiləcək yeni prinsiplərin işə salınması ilə əlaqədar gərginlik xeyli aşağı düşəcək və yeni qiymət artımlarının qarşısı alınacaq.
Lakin Avropa Rusiyadan xeyli az xammal almağa başlayanda belə, onun Moskvaya qeyri-ixtiyari və Ukraynaya şüurlu köməyinin yekun nisbəti çətin ki, tarazlığa yaxınlaşsın. Boşluq çox böyükdür və ictimai əhval-ruhiyyə və praqmatik siyasi qərarların təzyiqi altında Kiyevə dəstək çətin ki, dəfələrlə artsın.
