Kəskin iqlim dəyişiklikləri ilə əlaqədar Xəzər dənizi sürətlə dayazlaşır. 2005-ci ildən Xəzərdə suyun səviyyəsi bir metr yarım azalıb. Bu isə dənizə çıxışı olan bütün ölkələr üçün böyük - Azərbaycan, Qazaxıstan, İran, Rusiya və Türkmənistan.
Dəniz dibinin onlarla kilometri isti günəş altında qurumuş səthə çevrilib. Şah Dili Azərbaycanın ən şərq materik nöqtəsidir. Burada dənizin quruması daha sürətlə baş verir - ildə 6, bəzi yerlərdə isə 7 santimetr. Proqnozlara görə, bu əsrin sonunda Xəzər dənizi 9, hətta 18 metrə qədər dayazlaşa bilər. Bu isə o deməkdir ki, su hövzəsi ərazisinin 34%-ni itirəcək.
Abşeron qoruqlarında dənizin qurumuş sahəsi kilometrlərlə uzanır.
“Son 15 ildə Xəzər dənizinin səviyyəsi 1,5 metr aşağı düşüb. Dənizin səviyyəsinin aşağı düşməsi təkcə Azərbaycan üçün deyil, bütün Xəzəryanı ölkələr üçün böyük ekoloji problemdir”, - deyə Azərbaycan Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyinin Milli Hidrometeorologiya Xidmətinin rəhbəri Umayra Tağıyeva bildirib.
Bu gün su hövzəsinin səviyyəsində azalma bütün beş Xəzəryanı ölkədə qeydə alınıb. Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev Xəzəryanı dövlətlərin başçılarının Aşqabadda keçirilən yay sammitindəki çıxışında Xəzər dənizinin dayazlaşması probleminə xüsusi diqqət yetirib:
“Azərbaycan Xəzər dənizinin ekoloji problemlərinin həlli üçün əməkdaşlığın genişləndirilməsində maraqlıdır. Xəzərin bioloji su ehtiyatlarının qorunub saxlanması və səmərəli istifadəsi üzrə komissiya çərçivəsində Xəzəryanı dövlətlərin uğurlu qarşılıqlı fəaliyyəti davam edir. Bu ilin sonunda Bakıda “Xəzər dənizinin dəniz ətraf mühitinin mühafizəsi haqqında” Çərçivə Konvensiyasının tərəflərinin VI konfransının keçirilməsi nəzərdə tutulub. Bu gün məhdud tərkibdə görüşdə biz xüsusi narahatlıq doğuran məsələlər, konkret olaraq Xəzər dənizinin dayazlaşması barədə həmkarlarımızla fikir mübadiləsi apardıq. Biz bunu uzun illər boyu müşahidə edirik və təəssüf ki, dayazlaşma dinamikası narahatlıq doğurur. Buna görə biz fikir mübadiləsi apardıq və yəqin ki, nümayəndə heyətlərimiz belə ekoloji fəlakətin səbəblərinin aşkar edilməsi və Xəzərin bundan sonrakı dayazlaşmasının qarşısını almağa yönəlmiş tədbirlərin müəyyənləşdirilməsi üçün xüsusi ekspert qruplarının yaradılması işini davam etdirəcəklər”.
Qazaxıstanın Aktau şəhərində dəniz 200 metr geri çəkilib. Rusiya sahillərindəki bəzi yerlərdə balıqçılar qayıqları maşınlarla əvəz ediblər. Xəzər dənizinin problemləri Xəzər əməkdaşlığının intensivləşdirilməsini tələb edir. Həm Rusiya, həm də Azərbaycan ən yüksək səviyyədə su anbarının taleyindən narahatdır. Bakıda beynəlxalq elmi mərkəzin yaradılması təklif edilib. Azərbaycan artıq Rusiya tərəfi, Qazaxıstan və İranla birgə tədqiqatlar barədə razılığa gəlib.
“Biz su elektrik stansiyalarında müxtəlif bəndlərin tikintisini dayandırmağı, çay axınından istifadəni optimallaşdırmağı və balıq ovuna ehtiyatla yanaşmağı tövsiyə edirik”, - deyə Azərbaycan Ekologiya Nazirliyinin Bioloji Ehtiyatların Tədqiqat Mərkəzinin direktoru Mehman Axundov bildirib.
Xəzərin dayazlaşmasının bir neçə səbəbi var. Qlobal istiləşmə dəniz səthindən buxarlanmanı artırıb. Çaylar əsas amil olaraq qalır. Dənizdəki suyun 90%-i Volqa ilə gətirilir. Lakin bu gün Volqa özü də dayazlaşır və dənizə getdikcə daha az su verir.
Dərbənddəki Narın-Qala qalasının bir hissəsi hazırda su altındadır. Bu o deməkdir ki, orta əsrlərdə Xəzərin səviyyəsi xeyli aşağı olub. Amma Bakıda Qız qalası - əksinə, şəhərin mərkəzində ucalır. Baxmayaraq ki, bir neçə əsr əvvəl dəniz tərəfindən yuyulurdu. Təbiət dövrləri təbii nəfəsdir. Ona görə də azərbaycanlılar su anbarının gələcəyinə nikbinliklə baxırlar.
“Xəzər dənizinin səviyyəsi dövrüdür. Təxminən 200-250 il ərzində suyun səviyyəsi eyni vaxtda yüksəlir və enir. Sonuncu yüksək səviyyə 1800-cü ilə düşür. Həmin vaxtdan etibarən Xəzərin səviyyəsi tədricən aşağı düşür. Təxminən 10-15 ildən sonra yüksəliş gözləyirik”, - deyə coğrafiya üzrə elmlər doktoru, professor Əmir Əliyev bildirib. Bu o deməkdir ki, artıq azərbaycanlıların gənc nəsli qayıdan Xəzər dənizini görəcək.
Yayda Bakıda beynəlxalq konfrans keçirilib və Xəzər dənizinin səviyyəsindəki dəyişikliklərə uyğunlaşma yolları müzakirə edilib. Bu ilin sonunda isə Azərbaycanın paytaxtında Xəzərin dəniz mühitinin mühafizəsi üzrə Çərçivə Konvensiyasının tərəflərinin altıncı konfransının keçirilməsi planlaşdırılır. Ağ saçlı Xəzərin qayıdacağına ümid var. Necə ki, müasir tarixdə iki dəfə belə olub.
